Mấy năm qua, mỗi khi thấy các quảng cáo về collagen như một dạng mỹ phẩm làm đẹp hay thuốc chữa bệnh thoái hoá khớp, mình luôn có một câu hỏi: làm sao collagen có được những tác dụng đó? Những tác dụng đó có thật không?
Tác động của collagen lên da
Mình làm nghiên cứu khá nhiều về collagen như một protein làm giá thể, hỗ trợ tế bào cả bên trong và ngoài cơ thể. Mình hiểu bản chất và cấu trúc của collagen, vai trò của collagen trong một vài loại bệnh, đặc biệt là ung thư vú. Ấy vậy mà chưa bao giờ chịu đi tìm hiểu cho rõ ngọn ngành làm sao collagen lại giúp làm đẹp da và thuyên giảm bệnh khớp. Cho tới gần đây, trong lúc nói chuyện phiếm với bạn về các viên collagen, mình mới đi tìm hiểu thêm và biết được rằng collagen CÓ THỂ mang đến tác dụng tốt với da và khớp bằng một con đường khá thú vị.
Collagen là một protein dạng sợi, do tế bào sản xuất và vận chuyển ra môi trường bên ngoài. Các sợi collagen có thể liên kết lại với nhau tạo thành một mạng lưới dày đặc xung quanh tế bào gọi là chất nền ngoại bào. Nếu tế bào là một ngôi nhà thì chất nền ngoại bào có cấu trúc giống như hệ thống giàn giáo bao quanh lúc ngôi nhà đang được sửa chữa.
Hình ảnh sợi collagen chụp dưới kính hiển vi
Cách thức những sợi collagen liên kết lại với nhau và với một số protein khác, hệt như những mắc nối mà người ta tạo ra giữa những thanh xà trên giàn giáo vậy. Nhưng không giống như ngôi nhà, một khi được xây/sửa xong thì giàn giáo được gỡ bỏ, còn tế bào thì luôn sống chung với cấu trúc ngoại bào của nó. Trừ khi người ta muốn phân lập tế bào ra khỏi cơ thể, thì phải loại bỏ chất nền xung quanh.
Vị trí của collagen trong cấu tạo của da.
Epidermis: lớp biểu bì da.
Dermis: lớp nội bì da. Collagen và các mạch máu nằm trong lớp này.
Adipose tissue: lớp mô mỡ dưới da.
Những chất nền ngoại bào do collagen (là thành phần chính) tạo ra có độ đàn hồi, độ cứng, độ dẻo nhất định và các tính chất vật lý này thay đổi nhiều giữa các cơ quan. Collagen chiếm 60% trọng lượng khô của chất nền ngoại bào nằm trong phần sụn giữa các khớp xương, giúp các khớp vận động và chịu lực. Khi khớp bị thoái hoá, hàm lượng collagen thường giảm đi và cấu trúc của nó cũng thay đổi nhiều. Ở da, collagen nằm phía bên trong lớp biểu bì và phía ngoài lớp mỡ, tạo ra độ đệm, độ đàn hồi, giữ nước, giúp làm lành vết thương cho da. Nếu bạn có một vết sẹo thì cảm giác chai, cứng ở đó là do các sợi collagen tạo thành trong quá trình làm lành vết thương. Lượng collagen này giảm đi khá nhiều khi da bị lão hoá.
Cấu tạo collagen
Protein được tạo thành khi các phân tử nhỏ, gọi là amino acid, kết nối lại với nhau. Mỗi amino acid giống như một cục Lego nhỏ xíu, xếp chồng lên nhau để tạo thành nhiều hình thù đa dạng khác biệt, chính là protein. Có tất cả 20 loại amino acid. Chúng sắp xếp và tạo ra muôn hình vạn trạng các loại protein khác nhau mà collagen chỉ là một trong số đó.
Cũng giống như những loại protein khác, khi đi vào hệ tiêu hoá, collagen, dù ở dạng nguyên thuỷ (gelatin) hay đã phân giải một phần (collagen hydrolate), đều bị nhiều enzyme phân giải protein (protease như trypsin, pepsin, chymotrypsin, papain) cắt ra thành những đơn vị cơ bản là amino acid. Sau đó, những amino acid này được hấp thụ qua ruột, đi vào dòng máu và nuôi cơ thể. Nếu như vậy thì uống collagen chẳng khác nào ăn thịt ăn cá, vì tất cả các loại protein đều được phân giải thành amino acid như nhau. Có chăng, thành phần các loại amino acid trong collagen có khác chút xíu so với thịt cá, nhưng hiệu quả hẳn không cao. Vậy nếu collagen có tác dụng tốt thì do đâu?
Hấp thụ collagen
Cần phải nói thêm một chút về sự hấp thụ chất dinh dưỡng ở ruột. Ruột được cấu tạo từ những tế bào biểu mô hình khối xếp chặt lại với nhau y như những căn nhà hộp xếp san sát nhau trên phố. Lớp tế bào biểu mô này CHỈ cho phép các loại ion nhỏ như Na, Cl, K, Ca, … các phân tử đơn giản nhất được phân giải từ thức ăn như glucose, amino acid, acid béo, …, nước được đi qua. Nếu thức ăn chưa được phân giải hết, thì sẽ không được hấp thụ.
Trước đây người ta nghĩ rằng, chỉ khi protein bị phân cắt ra thành các phân tử amino acid đơn, thì ruột mới hấp thu được. Tuy vậy, gần đây các nhà khoa học chứng minh được rằng các phân tử kép gồm 2-3 amino acid (gọi là peptide nhỏ) chứa proline hoặc hydroxyproline vẫn có thể được hấp thụ qua ruột. Vì proline là dạng amino acid phổ biến trong collagen, nên dạng peptide này là sản phẩm phổ biến sau quá trình phân giải collagen và thường được tìm thấy trong máu của người đã tiêu thụ collagen. Khi dùng phương pháp đánh dấu phóng xạ để theo dõi sự lưu thông của những peptide này trong cơ thể động vật, người ta thấy chúng thường tích tụ lại ở da và khớp. Một nghiên cứu khác trên đĩa nuôi cấy cho thấy những peptide này có thể hấp dẫn một số loại tế bào như nguyên bào sợi (loại chuyên sản xuất collagen) tới. Vì vậy người ta SUY ĐOÁN rằng việc tích luỹ các peptide này ở da và khớp có thể thúc đẩy quá trình tái tạo collagen ở những vị trí này. Tuy vậy, các nghiên cứu này khá rời rạc và thiếu hệ thống, nên các suy đoán và kết luận về hiệu quả của collagen cần có thêm nhiều bằng chứng hơn nữa.
Nếu collagen dạng uống, có thể có chút hữu ích với cơ thể, thì collagen dạng kem bôi da còn ít tác dụng hơn nữa. Ở da, collagen nằm bên trong lớp biểu bì và lớp biểu bì này lại được cấu thành từ 5 lớp tế bào hợp lại. Nếu được bôi từ bên ngoài, một phân tử có khối lượng lớn như collagen không thể được hấp thụ qua lớp biểu bì này vào bên trong để bổ sung cho phần collagen đã bị thiếu hụt được, nên chắc chắn là không có tác dụng lâu dài.
Tác hại có thể có
Collagen tốt cho da và khớp, nhưng ngược lại, ngày càng có nhiều bằng chứng cho thấy sự tích luỹ quá nhiều collagen xuất hiện ở một số loại bệnh như xơ hoá và liên quan sự phát triển khối u ở một số cơ quan như gan, tuỵ, tuyến vú, … Cảm giác cứng cứng khi sờ vào khối u, xơ một phần là do có quá nhiều collagen tích luỹ trong đó. Nguyên nhân của sự tích luỹ và thay đổi tính chất collagen trong các quá trình bệnh lý này vẫn chưa được xác định rõ ràng. Và tất nhiên, CHƯA có bằng chứng nào liên hệ đến việc bổ sung collagen từ bên ngoài. Tuy vậy, cẩn thận trong sử dụng collagen vẫn là điều tốt.
Tóm lại, collagen là thành phần quan trọng trong hoạt động của nhiều cơ quan, đặc biệt là da và khớp. Những bằng chứng khoa học hiện tại cho thấy việc bổ sung collagen từ viên uống CÓ THỂ mang lại một ÍT ích lợi cho da và khớp. Ngược lại, việc sử dụng kem collagen cho da thì KHÔNG có được tác động lâu dài. Ngoài ra không nên lạm dụng collagen vì nó có liên quan đến một số loại bệnh lý.
Collagen có thực sự thần kì?
Vy Nguyễn